Als kind leerde ik via het trial-and-error-model: proberen, en als het mislukte, was het kennelijk niet de juiste strategie. Iets anders proberen. Op een dag kwam ik huilend thuis met een kapotte broek, een bloedende knie en een krom fietsstuur. Mijn vader wilde weten wat er gebeurd was. ‘Ik heb zonder handen gefietst met mijn ogen dicht,’ zei ik.
Je weet tenslotte pas echt dat het niet kan als het is misgegaan. Zo is het met het klimaat ook. Er is alleen geen vader die je bloedende knie oplapt met jodium en pleisters en je stuur recht zet. Toch heb je het zelf gedaan. Nou ja, samen met de rest van de Westerse welvarende rijke veel te veel consumerende en uitbuitende wereld, natuurlijk. Je doet er aan mee als individu, maar als ik mijn thermostaat een graad lager zetten, maar dat in het geheel der dingen nauwelijks uit. Of als ik een weekendje naar Barcelona ga. Je bent als het ware een beetje schuldig, net als iedereen.
We zijn getuige van klimaatsverandering en dragen er aan bij. Wij zijn de mensen met de zonvakanties, de auto’s, de Zevenmijlslaarzen grote voetafdrukken. Slachtoffer zijn we veel minder. Er moeten maatregelen genomen die geld kosten. Maar het raakt niet ons persoonlijk. Het wrange is dat de slachtoffers van klimaatsverandering in veel mindere mate dader zijn.
Nee, bah, denk je nu misschien: kunnen we niet gewoon een feel good-verhaal horen over hoe we alles beter gaan doen? We hebben een lonkend toekomstperspectief, zeggen ook klimaatpsychologen. Alleen denk ik dat we ook realistische verhalen nodig hebben over hoe we er nu aan toe zijn. Ik geloof niet in alleen maar positieve dingen zeggen in situaties die foute boel zijn.
We willen niet aangesproken worden als onderdeel van een groter geheel. We willen individuen zijn. Liefst onschuldige individuen. Wie discussies over racisme en #Me Too volgt, weet dat het ‘t ergste is om ergens schuld aan te hebben. Iedereen doet dan opeens z’n best zich zover mogelijk van het probleem te verwijderen. Ik heb er niks mee te maken! Ik ben geen racist. Nee, activisme tegen racisme, dat maakt mensen juist racistisch! En al dat gezever over #Me Too wekt seksistische reacties op. Zwijg, dan verdwijnt het probleem. Zeg geen dingen waar ik me ongemakkelijk bij voel.
We waren bij geboorte al onderdeel van grotere verbanden. Bijvoorbeeld van een levensstijl ingericht op groei en (over)consumptie, ten kosten van anderen en de aarde. In deze discussie zijn we dader. Inderdaad, ik ben een Calvinist. Zo een die moeite heeft zich het volle leven uitbundig te laten smaken, maar zich bezorgd maakt om verantwoordelijkheid, zelfs over schuld. Ik denk dat schuld geen slecht thema is om weer eens op de agenda te zeggen.
Ik moet er wel bij zeggen dat Calvinistisch Christendom niet per se goed is voor aarde. De mens staat te centraal en er is een god die de touwtjes in handen heeft zodat het net niet echt fout kan gaan. Kent u het verhaal van Noach en de ark? De bottomline is dat God het ooit in de dagen van Noach zo finaal gehad had met de aardbewoners dat hij de hele boel van liet verdrinken – op Noach, zijn naamloze vrouw en familie na, plus een paartje van alle dieren. Het verhaal speelt met de mogelijkheid dat alles wat op aarde leeft eindigt. Een duizelingwekkend idee. En sluit die mogelijkheid ook meteen weer, want de regenboog verschijnt als teken dat God het zo bont nooit meer zal maken. In onze dagen leven we zo dat de aarde op den duur niet meer leefbaar is voor mensen. De impliciete boodschap van het Zondvloedverhaal is: maak je geen zorgen, zo erg wordt het nooit meer. ‘Amen,’ zeggen de ontkenners van klimaatsverandering. Ondertussen worden zwaarste lasten van klimaatsverandering gedragen door de mensen die die leven in delen van de wereld die het minst hebben bijgedragen en geprofiteerd. Droogte leidt tot meer conflict, meer vluchtelingen. Aan onze kant leidt dat weer tot almaar krampachtige ideeën over wie we zijn.
Wat er nodig is, is juist: verbinding en verlies van onschuld. Klimaatsverandering vraagt om een houding die radicaal inclusief is: mens, denk niet alleen aan jezelf, maar ook aan de bomen, de planten en de dieren. En wees je bewust van de beschadigingen die mensachtige dieren zoals jij de aarde toebrachten. En tegelijk vraagt het om een radicaal gevoel van je eigen belangrijkheid, verantwoordelijkheid en actiebereidheid. Jazeker, jij verkoopt je auto, ja jij, jij individu, jij gaat veganistisch eten en verplaatst je enkel nog per trein, fiets en roeiboot. Ook als je op vakantie gaat. Zonnepanelen moet je en beter geen kinderen.
Wij zijn Belangrijke Individuen en nietige onderdelen van veel grotere gehelen. We zijn middelmatig, zwak, slecht, rommelig, en krachtig, creatief en invloedrijk. Dat is een lastige combinatie. Er is een ritueel dat me helpt me te verhouden tot mijn nietigheid, verbondenheid en reikwijdte. Ik zal u inwijden in het christelijke ritueel dat voor mij de meeste zeggingskracht heeft: het ritueel van Aswoensdag, het begin van de Vastentijd. Het is het minder populaire vervolg op, en tegenhanger van Carnaval, dit jaar op 14 februari, vandaag dus. Er hoort dit ritueel bij: er is as, de priester of wie het ook doet maakt daar een papje van, smeert dat kruisvormig op je voorhoofd en spreekt daarbij deze woorden:
Mens, as ben je en tot as zul je wederkeren.
Die woorden relativeren me en verbinden me. Ze zetten mijn gepieker en gedoe in een ander perspectief: ik ben klein, ik zat vaak fout, ik ben sterfelijk. En dat verbindt me met al het andere dat as is en tot as zal wederkeren.