Theologisch Elftal, Lodewijk Dros (Trouw, 9 maart 2023)
De Raad van Kerken heeft een passage uit een reisverslag geschrapt. De reis ging naar Israël en Palestina, op uitnodiging van Palestijnse christenen. Die klaagden over belemmeringen door de Israëlische overheid, en vroegen om dat te delen met hun Europese zusters en broeders.
Dat gebeurde. Een delegatielid vertelde dat hun verhalen hem in het Jeruzalemse Holocaust-monument Yad Vashem te binnen schoten. Hij benadrukte dat de Holocaust onvergelijkbaar was met hun leed.
Gechoqueerd
Die nuancering ging verloren. De Raad zou ‘de systematische industriële moord op zes miljoen Joden vergelijken met …’, schreef opperrabbijn Binyomin Jacobs. Hij maakte zijn zin niet eens af – hij was gechoqueerd. De Raad schrapte daarop de gewraakte passage.
Opvallend: de orthodoxe rabbijn Lody van de Kamp was niet geschokt. Kwestie van lage verwachtingen. “Het verbaasde me niet dat juist René de Reuver de Holocaust associeerde met het Palestijnse lijden. In zijn kerk, de Protestantse Kerk in Nederland, hoor je dat wel vaker.
De Reuver was daar met de Raad van Kerken. Dat is niet de beste vriend van Israël. Nooit geweest. Zal het ook niet worden. Maar ja, de Raad vertegenwoordigt veel kerken, dus dan ben je tot elkaar veroordeeld.”
Terwijl in Nederland de bewondering voor Israël groot was, besloot de Raad van Kerken decennia geleden een andere koers te varen: die van de ‘dubbele solidariteit met het Joodse en het Palestijnse volk’. Dat vond Van de Kamp van meet af aan ‘onzinnig’. “Je bent solidair met wie je graag samen bent. Die tweezijdige solidariteit heeft de kerkelijke vriendschap met Joden verdund.”
Daar kan bijbelwetenschapper en publiekstheoloog Janneke Stegeman zich niet in vinden. “We hebben als christenen een band met de Hebreeuwse Bijbel en het jodendom, maar ook met Palestijnse geloofsgenoten.”
Gekant tegen Israël
Dat laatste vindt Van de Kamp een ‘interessant punt’. “De Nederlandse kerken hebben zich tientallen jaren niets gelegen laten liggen aan het lot van christenen daar. Ze wezen met de beschuldigende vinger naar Israël, niet omdat ze zo solidair met christenen waren, maar omdat ze gekant waren tegen Israël.”
Stegeman beaamt dat de kerken zich weinig van Palestijnen aantrokken, ‘maar langzaam verandert dat’. Daarom is ze niet blij dat de Raad de zinnen van De Reuver meteen schrapte. “Die onheldere formulering deed geen recht aan de Shoah en niet aan het lot van de Palestijnen. Maar ik vind het jammer dat ze niet eerst uitlegden wat ze precies bedoelden. Want solidariteit tonen met de Palestijnen is broodnodig.”
Dat doet Stegeman op haar Twitteraccount, met een filmpje van een demonstratie: Palestinian Lives Matter.
“Dat ergert me”, zegt Van de Kamp. “Ze betichten Israël van apartheid en hebben het over een bezetting. De kerk, met haar lange geschiedenis van geweld en antisemitisme, past zulke taal niet.”
Stegeman: “Als Nederlander sta je niet los van een traditie van antisemitisme, waar de Shoah uit is voortgekomen. Evenmin van het kolonialisme, dat de Palestijnen nu overkomt, met Israël als kolonisator. Israël verwoestte honderden dorpen en bezet hun land. Ze noemen het ‘Nakba’, een doorgaande ramp.”
“Lody, ik snap dat je termen als bezetting, apartheid en kolonialisme niet graag hoort, maar het zijn adequate beschrijvingen van de situatie daar. Ik voel me aangesproken door het Palestijnse Kairosdocument uit 2009, waarin de bezetting een ‘zonde tegen God’ wordt genoemd. We hebben als christenen de roeping om tegen onrecht op te staan.”
Dat het uitgerekend delegatielid René de Reuver was die tekende voor de gewiste passage, is pikant: hij beleed in 2020 in een synagoge schuld voor de lakse houding van de kerk jegens Joden tijdens de Tweede Wereldoorlog. Van de Kamp: “Ik heb altijd moeite gehad met die excuses. Kerken zijn niet schuldig. Ze hebben wel een verantwoordelijkheid richting de joodse gemeenschap. Die verzuimde De Reuver hier. Dat zit me dwars.”
Schrappen helpt niet
“Hoe kan het dat je denkt: “‘Wat we in Yad Vashem hebben gezien geeft te denken over wat je ziet als je tussen de muren in Hebron loopt”? Wat gaat er in je hoofd om als je daar zulke gedachten kunt krijgen? Het schrappen van die passage helpt dan natuurlijk niet echt. De gedachten delete je niet.”
Stegeman: “Het is niet gek dat terwijl je in Yad Vashem staat, ook de herinneringen opkomen aan wat je net in de Palestijnse gebieden hebt gezien. Dat je geschokt bent, begrijp ik, de Shoah is de moord op miljoenen Joden. Wat er in de Palestijnse gebieden gebeurt is verschrikkelijk, maar genocide is het niet. Toch is er een verband: Shoah en Nakba zijn beide gewelddadige gevolgen van het ontstaan van de Europese natiestaat en nationalisme.”
“De Israëlische pers brengt ze ook met elkaar in verband. Die noemt de aanvallen van Joodse kolonisten op huizen van Palestijnen in Huwara Kristallnachtpogroms. En Gaza een getto.”
De goede taal
“Het punt is dat we over de Shoah zeggen: dit nooit meer. En ik zeg met Jaap Hamburger van Een Ander Joods Geluid: laten we ingrijpen ver voordat het gruwelijkste scenario zich voltrekt. Dat vraagt het geweten van ons. De Reuver wilde die verantwoordelijkheid nemen. Daar zocht hij de goede taal voor en die heeft hij nog niet gevonden.”
Zou het niet beter zijn om de situatie van Palestijnen los te zien van de Shoah? Van de Kamp vindt dat een mooie suggestie. “We kunnen, nee, we moeten het hebben over hun lot, en dan inderdaad volkomen los van de Shoah. Maar dan gekoppeld aan wat we mogen verwachten van de Joodse staat Israël, en welke religieuze plichten die heeft voor de Palestijnen.”
Heeft hij een tip voor Palestijnse christenen die hun eigen situatie willen verbeteren? “Israël is een beschadigd land, met drie generaties die het Shoahtrauma meedragen en een constante oorlogssituatie waarin jongeren opgroeien. Dat dóet wat met een land. Daardoor kan het soms erg hard optreden. Ik zou Palestijnen aanraden Israëliërs te vinden die wél over de grens van het geweld heen kunnen kijken en zo samen aan de toekomst werken.”
Ook Stegeman houdt Shoah en Nakba liefst uit elkaar. “Het huiswerk voor gelovigen is om verantwoordelijkheid te nemen voor onze christelijke erfenissen van antisemitisme en kolonialisme. En Joodse Israëliërs niet meer primair te zien als bedreigd. De staat Israël is de dominante partij.”
Theologisch Elftal, Lodewijk Dros, verschenen in Trouw, 9 maart 2023